معرفی باغ دولت آباد:
باغ دولت آباد یکی از شاخص‌ترین و زیباترین باغ‌های ایرانی است که به لحاظ قرارگیری در دل کویر دارای اهمیت بالایی در میان سایر باغ‌ها دارد، این باغ به دستور محمدتقی خان بافقی، در زمان حکومت زندیه، درخارج از حصار شهر یزد ساخته شد؛ با گسترش یافتن شهر، این باغ در دوران قاجاریه متصل به دروازه چهارمنار اما همچنان خارج از شهر باقی ماند. با گذشت زمان بافت شهری اطراف آن را پر کرد و در مرکز شهر قرار گرفت. باغ دولت‌آباد در تاریخ 23 اسفند 1346 به شماره ثبت 774 در ردیف آثار ملی ایران قرار گرفت و در سی و پنجمین نشست سالانه سازمان جهانی یونسکو در سال 2011 میلادی به همراه 9 باغ دیگر در پرونده باغ‌های ایرانی به شماره 1372 در فهرست آثار میراث جهانی ثبت گردید.
گونه شناسی باغ دولت‌آباد:
باغ دولت‌آباد از نقطه‌نظر عملکردی، باغ سکونتگاهی- حکومتی است؛ به نحوی‌که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی، بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می‌رفته است. در باغ‌های سکونتگاهی- حکومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصه‌ها کاملاً متمایز می‌کردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می‌کردند.
تاریخچه مرمت باغ دولت آباد:
باغ دولت‌آباد محل پذیرایی دولت‌مردان ایران که به یزد سفر می‌کردند نیز به شمار می‌آمد.از مهم‌ترین میهمانان این باغ، کریم‌خان زند بوده که در سال 1172 هـ.ق به همراه چهل هزار نفر از بهادران رزم‌آزمای خود وارد یزد شد و چهل روز در آن اقامت داشت. دوران رونق و آبادانی باغ دولت‌آباد با فوت محمدتقی‌خان به پایان رسید، گرچه تمامی آن‌ها دوباره مورد مرمت قرار گرفت اما هیچ‌گاه به رونق اولیه بازنگشت. باغ دولت‌آباد یک‌بار در دوره قاجار، در عهد حکومت شاهزاده محمدولی میرزا، حاکم یزد، مورد نوسازی قرار گرفت. بادگیر عمارت، در طول زمان بارها آسیب دیده، در سال 1320 هـ.ش به علت نگرانی از ریزش بخش فوقانی، آن را از روزن بادگیر به بالا خراب کردند. از سال 1348 تا 1364 هجری شمسی وزارت فرهنگ و هنر ایران این باغ را از اداره اوقاف اجاره نمود و در اختیار دفتر حفاظت از آثار باستانی قرارداد. پس ازآن به دستور مرحوم آیت‌الله شهید صدوقی و با توجه به نظر شورای نگهبان، مدیریت باغ و موقوفه آن توسط میرزاعلی معزالدینی، نسل ششم محمدتقی خان بزرگ اداره می‌شود. دفتر فني سازمان ملي حفاظت آثار باستاني از سال 1348 عمليات مرمت باغ دولت‌آباد را در حالي آغاز کرد كه در آن زمان بالغ بر 50 درصد عمارات آن بصورت مخروبه و متروكه درآمده بود. در این دوره قسمت‌های مختلف ازجمله بادگیر باغ مورد بازسازی قرار گرفت. سازه‌های چوبی زیبای عمارت بادگیر از جمله در ارسی با شیشه‌های رنگی در این دوره توسط استاد عباس مجاور و استاد ابویی بازسازی‌شده و به زیبایی بنا افزوده است. کاربندی ظریف سقف عمارت هشتی، اثر استاد حاج علی‌اکبر خرمی، به‌گونه‌ای استادانه اجراشده است.
قنات دولت‌آباد :
بر اساس وقف‌نامه‌ی برجای مانده از باغ، قنات دولت‌آباد از حوالی شهر مهریز در فاصله‌ی 35 کیلومتری جنوب غربی شهر یزد سرچشمه می‌گرفته. در واقع چندین رشته قنات در مهریز بهم می‌پیوسته و بعد از مشروب کردن این شهر، با طی مسافتی بیش از 35 کیلومتر به یزد می‌رسیده. این قنات ابتدا در محله‌ی آبشاهی و خرمشاه یزد مورد استفاده واقع می‌شده و سرانجام باغ دولت‌آباد را سیراب می‌نموده. با تحقیقات انجام شده در تواریخ محلی و همچنین بررسی‌های باستان شناسی، مشخص گردید که قدمت ساخت قنات دولت‌آباد به دوره‌ی آل مظفر (قرن هشتم هـ.ق) بازمی‌گردد سپس محمدتقی‌خان قنات آبشاهی را خریداری نموده و ضمن احیاء آن، با افزایش طول مسیر قنات، از آب آن برای آبادانی باغ بهره گرفته و موجب تغییر نام قنات آبشاهی به دولت‌آباد شده است و طول آن بیش از 70 کیلومتر می‌باشد.
عناصر و اجزای باغ
پیدایش مجموعه عمارات باغ دولت‌آباد پس از ایجاد و احیای رشته‌های قناتی است که با همین نام شکل‌گرفته و پس از رونق باغ‌های پیرامون، بناهای که در زیر معرفی شده، احداث گردیده است. 1. عمارت هشتی (عمارت بادگیر) 2. عمارت طَنَبی (حرم خانه) 3. عمارت بهشت‌آیین 4. دیوان‌خانه 5. تالار آیینه 6. عمارت سردر یا جلوخان 7. حوض 8. آب انبار 9. عمارت تهرانی 10. شترخان 11. اصطبل علاوه بر این بناهای اصلی، ابنیه فرعی و خدماتی در ضلع شرقی باغ شامل آبدارخانه، شربت خانه،آشپزخانه و تأسیسات چاه و منبع آب با گاورو وجود دارد که در مواقع کم‌آبی برای پرکردن حوض‌های متعدد باغ از آن استفاده می‌شده است. مجموعه بناهای دولت‌آباد هر یک دارای مشخصات معماری و جلوه‌های اصیلی از کاربرد فضاهای موردنیاز در آن زمان است.
عمارت هشتی (عمارت بادگیر):
در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی است، در واقع کوشک اصلی باغ محسوب می‌شود و به سبب وجود بادگیر مرتفع آن شهرت خاصی دارد. این بادگیر با ۳۳ متر و ۸۰ سانتی‌متر ارتفاع، بلندترین بادگیر موجود در ایران است. عمارت هشتی دارای سه اتاق بزرگ و حوض‌خانه‌ای (با حوض یکپارچه مرمرین) در وسط است. طبقه فوقانی یک تالار و صفه و منظر دارد.
عمارت سردر:
رو به روی عمارت بهشت آیین در شمالی‌ترین قسمت باغ، عمارتی متصل به دیوار بیرونی باغ وجود دارد که در گذشته میدان جلوخان در برابر آن قرار داشته است. این ساختمان که با نام "عمارت سردر شمالی" شناخته می‌شود، در واقع ورودی اصلی باغ بهشت‌آیین است.
عمارت طَنَبی:
در سمت غرب عمارت هشتی، عمارت بزرگ و مجللی قرار دارد که دارای بادگیری مربع شکل و رو به باغ است. در دو طرف طنبی (تالار بزرگ عمارت)، صفه‌ها و شبستان‌هایی در یک طبقه جای دارند که درب و روزن آن‌ها به طنبی باز می‌شود. در زیر طنبی، زیرزمینی ژرف کنده‌اند که با دو پله راست به باغ می‌پیوندد و از طرف جنوب با راهرویی به محوطه زیر بادگیر ارتباط دارد.
عمارت بهشت آیین:
در مرز مشترک دو باغ اندرونی و بیرونی، اصلی‌ترین عمارت باغ، بهشت‌آیین است که دو طبقه دارد و از یک سردر، هشتی و یک اتاق بزرگ (رو به شرق) و چند اتاق کوچک (رو به شمال و جنوب) و چند راهرو تشکیل‌شده است.